به کارگیری بی رویه نهاده های تولیدی به منظور افزایش عملکرد محصول طی دهه های اخیر و در نتیجه تخریب محیط زیست از یک طرف و ضرورت استمرار تولید در راستای امنیت غذایی از طرف دیگر، اهمیت توجه به پایداری نظام های بهره برداری را دو چندان کرده است. در این میان نظام بهره برداری خانوادگی و تعاونی های تولید روستایی از جمله مهمترین و گسترده ترین نظام های بهره برداری زراعی محسوب می شوند که شناسایی میزان پایداری و تبیین عوامل موثر بر پایداری این نظام ها، موضوع مهم و کلیدی در نیل به توسعه پایدار روستایی محسوب می شود، در این راستا پژوهش حاضر در شهرستان آق قلا با هدف بررسی و تحلیل پایداری نظام های بهره برداری زراعی خانوادگی و تعاونی های تولید روستایی انجام گرفت. رویکرد غالب پژوهش، پیمایشی است و داده های مورد نیاز با استفاده از پرسشنامه و بهره گیری از روش نمونه گیری طبقه بندی چند مرحله ای، به صورت مقطعی در سال زراعی 88-1387 از 190 بهره بردار در گروه خانوادگی و 150 بهره بردار در گروه تعاونی در شهرستان آق ‎قلا گردآوری و مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. نتایج تحقیق نشان داد 14.7 درصد بهره برداری های مورد مطالعه (اعم از تعاونی و خانوادگی) در وضعیت بسیار ناپایدار، 42.1 درصد ناپایدار، 22.1 درصد در وضعیت پایداری متوسط، 20.3 در وضعیت پایدار و بالاخره تنها 0.9 درصد از بهره برداران در وضعیت بسیار پایدار می باشند. همچنین مقایسه میانگین پایداری دو نظام بهره برداری مورد مطالعه نشان داد میزان پایداری نظام بهره برداری تعاونی در ابعاد سه گانه اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی نسبت به نظام بهره برداری خانوادگی از وضعیت بهتری برخوردار است. همچنین نتایج تحلیل مسیر برای تبیین علی عوامل موثر بر پایداری نظام های بهره برداری نشان داد که 6 متغیر سرمایه گذاری، سن بهره بردار، میزان مشارکت، اندازه زمین زراعی، دسترسی به نهاده ها و ماشین آلات دارای اثرات مستقیم و متغیرهای بهره برداری از منابع اطلاعاتی کشاورزی و سطح سواد بهره برداران، به طور غیرمستقیم بر سطح پایداری نظام های بهره برداری زراعی تاثیرگذار هستند.

1. مقدمه از آن جا که پایداری در کشاورزی خود تابعی از عوامل اکولوژیکی و اقتصادی و اجتماعی داخلی و خارجی است، از این رو تغییرات آن در ساختارهای کشاورزی نیز تاثیرگذار خواهد بود. روند رو به رشد تقطیع اراضی به قطعات کوچک در نتیجه قانون ارث، کاهش بهره وری اراضی، آب، نیروی انسانی و سرمایه در بخش کشاورزی که از پیامد های منفی اصلاحات اراضی دهه ی 1340 بوده، راهبرد ایجاد تعاونی های تولید روستایی در دستور کار دولت بود. رسالت اصلی تعاونی های تولید روستایی جلوگیری از مهاجرت بی-رویه روستائیان به شهرها و برقراری توازن بین توسعه مناطق روستایی و شهری و استفاده بهینه از منابع آب و خاک تعریف شده است. در حال حاضر در استان اصفهان در حال حاضر، 55 تعاونی تولید روستایی در13 شهرستان این استان فعالیت می کنند که بطور عمده در دو دهه اخیر تاسیس شده اند. از مجموع تعاونی های تولید کشور 13 درصد کشاورزان عضو تعاونی ها هستند و 8 درصد اراضی در کشور و 28 درصد در استان اصفهان تحت پوشش تعاونی های تولید کشور در این استان قرار دارند. لذا هدف اصلی این تحقیق سنجش پایداری نظام بهره برداری تعاونی تولید روستایی و تحلیل استراتژیک عوامل موثر بر دستیابی تعاونی به توسعه پایدار در استان اصفهان است. 2. مبانی نظری تحقیق یک جامعه در صورتی پایدار است که در آن هم شرایط انسانی و هم وضعیت اکوسیستم رضایت بخش یا در حال بهبود باشد. بر اساس این تعریف یک نظام بهره برداری هنگامی پایدار است که کشاورزان و اعضای آن نظام به شکلی از محیط زیست استفاده کنند که ضمن استفاده از ظرفیت مناسب تولید، آسیب کمتری به محیط زیست وارد نماید. از مهم ترین اجزاء هر نظام بهره برداری، شیوه و روش تولید محصول می باشد که تحت عنوان کشاورزی پایدار قلمداد می شود. پایداری اقتصادی بر حفظ یا ارتقای شرایط اقتصادی تاکید دارد. . پایداری اجتماعی نظام بهره برداری بیان گر استقلال، برابری و بهبود شرایط زندگی کشاورزان هر نظام بهره برداری می-باشد. دستیابی به این هدف مستلزم سرمایه اجتماعی، گسترش مشارکت، کمک به فقرزدایی، توانمندسازی و بهبود کیفیت زندگی است. مهم ترین بعد پایداری بر اساس اهداف کمیسیون برانتلند بعد زیست محیطی می باشد. این بدان علت است که پارادایم توسعه پایدار فی نفسه در حمایت از محیط زیست شکل گرفت. این مفهوم از نظر به معنای سازگاری یا سلامت اکولوژیک است. پژوهش گران سعی در معرفی مدل های اثر بخش به منظور سنجش پایداری نمودند. به طور کلی روش جامع و مانعی در خصوص سنجش پایداری کلیه سیستم ها وجود ندارد اما تکنیکی که در بین کلیه روش ها مشترک است به کارگیری شاخص های پایداری می باشد. . از این رو یک ارزیابی همه جانبه پایداری، باید ابعاد زیست محیطی، اقتصادی و اجتماعی آن را در نظر بگیرد. سنجش پایداری شامل تعیین نگرش های مهم و یافتن یک استاندارد یگانه برای رفاه است که می تواند آن ها را به درون یک مقیاس پایداری ترکیبی هدایت نماید. محققان بسیاری در سنجش پایداری نظام های بهره برداری از مولفه های اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی به صورت هم زمان بهره برده اند. 3. روش تحقیق پژوهش حاضر از جمله پژوهش های ترکیبی( کمی و کیفی) به شمار می رود. بر اساس هدف، جز تحقیقات کاربردی، بر اساس نحوه گردآوری داده ها (طرح تحقیق )، توصیفی ( غیر آزمایشی) و از دسته ی تحقیقات پیمایشی می باشد. اطلاعات مورد نیاز این پژوهش به صورت اسنادی و میدانی جمع آوری گردید. به منظور بررسی وضعیت پایداری عوامل اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی موثر بر پایداری نظام بهره برداری شاخص کلی پایداری ساخته می شود. در این تحقیق برای تحلیل اطلاعات گرآوری شده از روش آنتروپی شانون استفاده شد. از روش ترکیبی، تحلیل محتوای کیفی و فن SWOT راهبردی جهت تدوین راهبرد موثر بر دستیابی تعاونی-های تولید روستایی به پایداری استفاده شد. قلمرو جغرافیایی این تحقیق استان اصفهان بوده و جامعه آماری شامل 28 شرکت تعاونی تولید روستایی فعال می باشد. 4. یافته های تحقیق نتایج بدست آمده نشان می دهد. همنین در این مطالعه مشخص گردید عوامل موثر بر پایداری شرکت های تعاونی، تحت تاثیر عوامل درونی و بیرونی (نقاط قوت، نقاط ضعف، فرصت ها و تهدیدها) مختلفی قرار دارد. نتایج نشان داد که5 طبقه به عنوان نقاط قوت، 5 طبقه به عنوان نقاط ضعف، 4 طبقه به عنوان فرصت و 4 طبقه به عنوان تهدید مشخص گردید. بر اساس نتایج بدست آمده از رتبه-بندی نقاط قوت، مشارکت اجتماعی و همفکری اعضای تعاونی به عنوان اولویت اول شناخته شد. در کنار جنبه های مثبت درون سازمانی که باعث پایداری می شوند، برخی جنبه های درونی منفی هم وجود دارد. عدم آگاهی و شناخت اعضا از شرکت است علاوه بر عوامل درونی مثبت و منفی یک دسته عوامل بیرونی مثبت و منفی نیز وجود دارد که در این پژوهش این دسته عوامل شناسایی و رتبه بندی شده اند. اعطای کمک بلاعوض دولت به عنوان مهم ترین فرصت بیرونی شناخته شدند. همچنین کاهش کمک دولت به شرکت در سنوات اخیر به عنوان مهم ترین تهدیدهای بیرونی شناخته شدند. 5. بحث و نتیجه گیری در نظام بهره برداری تعاونی تولید، 12 شرکت در وضعیت ناپایدار، 8 تعاونی در وضعیت نیمه پایدار و 8 شرکت باقیمانده در وضعیت پایدار قرار دارند. این تعاونی ها، از بعد اقتصادی در وضعیت ناپایدار، اجتماعی در وضعیت نیمه پایدار و زیست محیطی در وضعیت ناپایدار قرار دارد با توجه به نتایج این تحقیق، راهبردهای چهارگانه راهبرد توسعه ای، راهبرد رقابتی، راهبرد بازنگری و راهبرد تدافعی جهت ارتقای سطح پایداری شرکت ها شناسایی شده است. لذا افزایش مشارکت اجتماعی اعضا از طریق توانمندسازی سرمایه های انسانی می تواند بسترساز مشارکت اقتصادی اعضا جهت تامین نقدینگی شرکت به منظور کاهش وابستگی به دولت گردد.

پایین بودن بهره وری در بخش کشاورزی، به کارگیری بی رویة نهاده های تولیدی به منظور افزایش عملکرد در دهه های اخیر در نتیجه تخریب محیط زیست از یک سو و ضرورت استمرار تولید در راستای امنیّت غذایی از سوی دیگر اهمّیّت توجّه به پایداری نظام بهره برداری را دوچندان کرده است. پژوهش حاضر با هدف سنجش پایداری نظام بهره برداری موجود در بخش کشاورزی استان اصفهان، شامل خرد دهقانی، تعاونی تولید روستایی و شرکت سهامی زراعی صورت گرفت. جامعة آماری شامل 17362 بهره بردار عضو تعاونی تولید روستایی و 635 بهره بردار عضو شرکت سهامی زراعی و 85405 واحد بهره برداری خرد دهقانی است. حجم نمونه با استفاده از فرمول کوکران محاسبه و با استفاده از روش انتساب متناسب حجم نمونه از هر شرکت و هر واحد خرد دهقانی در هر روستا، محاسبه گردید. یافته های این پژوهش نشان داد که از نظر شاخص ترکیبی استانداردشده نظام بهره برداری سهامی زراعی و تعاونی تولید روستایی نیمه پایدار و خرد دهقانی ناپایدار است. از لحاظ بُعد اقتصادی شرکت سهامی زراعی نسبت به دو نظام دیگر پایدارتر و از بعد اجتماعی ناپایدارتر، از بعد اجتماعی تعاونی تولید روستایی نسبت به دو نظام دیگر پایدارتر و از نظر زیست محیطی نسبت به شرکت سهامی زراعی ناپایدارتر است. نظام بهره برداری خرد دهقانی از نظر این سه بعد به ویژه اقتصادی از دو نظام بهره برداری دیگر ناپایدارتر است لذا تقویت بنیة اقتصادی بهره برداران این نظام بهره برداری با توجّه به اینکه درصد عمده ای از بهره برداران این بخش را تشکیل می دهد جهت افزایش سطح پایداری می تواند مورد توجّه قرار گیرد.

هدف از انجام این مطالعه، بررسی نقش شرکتهای تعاونی تولید روستایی در بهبود وضعیت فنی و اقتصادی کشاورزان گندمکار شهرستان سبزوار است. این تحقیق از نوع علی- مقایسه ای و همبستگی است و در آن، برای گردآوری اطلاعات روش توصیفی میدانی با استفاده از پرسشنامه و مصاحبه به کار رفته است. جامعه آماری، دربرگیرنده تمامی کشاورزان عضو شرکت های تعاونی تولید که از سال 1369 تا سال 1375 در شهرستان سبزوار تشکیل شده و نیز کشاورزان غیر عضو ساکن در روستاهای زیر پوشش این شرکت های تعاونی تولید است. (N=400)  تعداد 350 نفر (n=350) از کشاورزان به روش نمونه گیری تصادفی طبقه ای از دو گروه عضو و غیرعضو تعاونیها، با نسبت مساوی به عنوان نمونه های آماری تحقیق انتخاب شدند. گردآوری اطلاعات در سه بخش بدین شرح انجام گرفت: مشخصات فردی، دربرگیرنده:  سن، میزان تحصیلات و سابقه کار کشاورزی؛ ویژگیهای فنی دربردارنده شاخصهایی همچون: سطح دانش فنی، سطح مکانیزاسیون و استفاده بهینه از نهاده های کشاورزی (کود، سم بذر و آب) و ویژگیهای اقتصادی: شاخصهایی همچون عملکرد، هزینه های تولید، درآمد، دسترسی به نهاده های کشاورزی، دسترسی به اعتبارات و وام های بانکی.برای تعیین اعتبار ابزار تحقیق از متخصصان و کارشناسان سازمان کشاورزی (پیشین) استان خراسان و استادان رشته ترویج و آموزش کشاورزی استفاده شد. به منظور تعیین روایی پرسشنامه، آزمون مقدماتی در یکی از شرکتهای تعاونی خارج از نمونه آماری انجام گرفت و پرسشها بازبینی و تصحیح شد و ضریب کرونباخ آلفای محاسبه شده 86.6 درصد به دست آمد. نتایج این مطالعه نشان می دهد که از میان ویژگیهای فنی، بین متغیرهای سطح دانش فنی و استفاده بهینه از نهاده بذر و متغیر عضویت، رابطه مثبت معنی دار وجود دارد. از میان ویژگیهای اقتصادی نیز بین متغیرهای مساحت (سطح زیر کشت گندم)، عملکرد (تن در هکتار) و درآمد خالص و متغیر عضویت، رابطه مثبت معنی دار و بین متغیرهای هزینه آماده سازی زمین، هزینه کاشت و متغیر عضویت، رابطه منفی معنی دار وجود دارد. همچنین میان متغیر عضویت و متغیرهای طریقه دسترسی و چگونگی دسترسی به نهاده های بذر، کود و سم و متغیرهای دریافت وام بانکی و تعداد بانکهایی که افراد تاکنون از آنها وام گرفته اند، رابطه مثبت و معنی دار دیده می شود. تجزیه و تحلیل رگرسیون با روش Enter نشان می دهد که موارد دریافت وام بانکی، تعداد بانک، دفعات آبیاری، استفاده بهینه از نهاده بذر و سطح دانش فنی، 42 درصد متغیر وابسته (عملکرد) و موارد سابقه کار کشاورزی، سن، عملکرد در هکتار، استفاده بهینه از نهاده سم و هزینه کل در هکتار، 84 درصد متغیر وابسته (درآمد خالص در هکتار) را تبیین می کند.

در این تحقیق با هدف شناسایی نظام بهینه و پایدار بهره برداری کشاورزی، جنبه های کمی و کیفی سه نظام بهره برداری دهقانی، تجاری و تعاونی تولید در استان کردستان بر اساس تولید گندم آبی با هم مقایسه شدند. بدین منظور هفت فرضیه آزمون شد. هر کدام از فرضیه ها جنبه هایی از کمیت و کیفیت تولید این محصول را نشان دادند. اطلاعات مورد نیاز از 360 کشاورز که در سال زراعی 84-1383 گندم آبی کشت نموده بودند و از بین تعداد کل بهره برداران ( 24859 نفر ) از طریق مصاحبه مستقیم و تکمیل پرسشنامه جمع آوری گردید. نمونه ها به روش خوشه ای چندمرحله ای و بصورت احتمالی برگزیده شدند. روایی تحقیق حاضر از طریق کارشناسان مرکز تحقیقات کشاورزی استان کردستان و پایایی آن از طریق آلفای کرونباخ (0.75) تعیین گردید. نتایج حاصل از تحلیل داده ها نشان داد که در استان کردستان: 1) نظام بهره برداری دهقانی بطور معنی داری کمترین میزان استفاده از ادوات را به همراه دارد. 2) نظام بهره برداری دهقانی بطور معنی داری کمترین میزان مصرف کودهای شیمیایی را به همراه دارد. 3) نظام بهره برداری تعاونی تولید بطور معنی داری دارای بیشترین نسبت ارزش افزوده به نیروی کار می باشد. 4) میزان اشتغال در نظام بهره برداری تعاونی تولید بطور معنی داری کمتر از دیگر نظامها است. 5) در نظام بهره برداری تعاونی تولید، بطور معنی داری بیشترین میزان عملکرد در واحد سطح وجود دارد. 6) نظام بهره برداری تعاونی تولید بطور معنی داری کمترین سازگاری را با شرایط اقتصادی و اجتماعی روستایی دارد و 7) نظام بهره برداری دهقانی بطور معنی داری بیشتر از دیگر نظامها قابلیت انعطاف در تولید دارد. در مجموع می توان اینگونه بیان داشت که بهره برداریهای دهقانی از بعد ملاحظات زیست محیطی از پتانسیل بالایی برخوردار هستند و از نظر تولید، بهره برداریهای تعاونی توانایی بالاتری دارند. در واقع هر کدام از سیستم های بهره برداری کشاورزی در استان کردستان دارای اهمیت هستند ولی پیشنهاد نهایی برای طراحی الگویی مناسب، اتخاذ برنامه هایی بلندمدت در مسیر ایجاد تعادل مابین بهره برداریهای دهقانی، تجاری و تعاونی است.

تحقیق کمی حاضر با هدف ارزیابی تطبیقی موفقیت تعاونی های تولید روستایی در مقایسه با دیگر نظام های بهره برداری کشاورزی انجام شد. جامعه آماری این تحقیق بهره برداران بخش کشاورزی شهرستان های کاشان، آران و بیدگل بودند(2700=N) که تعداد 486 نمونه به صورت طبقه ای تناسبی از بین 5 نوع نظام بهره برداری و سه منطقه جغرافیایی انتخاب شدند. ابزار جمع آوری اطلاعات پرسش نامه محقق ساز بود که روایی آن از طریق پانل متخصصان و پایایی آن با استفاده از آزمون آلفای کرونباخ مورد تأیید قرار گرفت. داده ها و اطلاعات به دست آمده از طریق مطالعات میدانی و تکمیل پرسش نامه ها با استفاده از نرم افزار 16SPSS و بهره گیری از آماره های توصیفی، آزمون ANOVA و دانکن تجزیه و تحلیل شد. نتایج نشان داد که تعاونی های تولید روستایی از نظر تمام شاخص های مورد ارزیابی(اجتماعی، فنی، اقتصادی و مدیریتی) با دیگر نظام های بهره برداری کشاورزی دارای تفاوت معنی داری است به گونه ای که از نظر شاخص اجتماعی و فنی در رتبه اول و از لحاظ شاخص اقتصادی و مدیریتی پس از نظام تجاری در رتبه دوم قرار دارد.

پایداری اجتماعی به توانایی جامعه برای حفظ و نگهداری ابزارهای ضروری ایجاد ثروت و رفاه و مشارکت اجتماعی برای گسترش یکپارچگی و انسجام اشاره می­کند. لذا، هدف اصلی این تحقیق، سنجش عوامل پایداری اجتماعی براساس رویکرد سیستماتیک در نظام­های بهره­برداری خانوادگی و تعاونی تولید کشاورزی در روستاهای شهر سامن از استان همدان بود. جامعه آماری تحقیق را بهره­برداران روستاهای شهر سامن که در نظام­های بهره­برداری خانوادگی و تعاونی تولید مشغول به فعالیت بودند، تشکیل دادند. حجم نمونه تحقیق با استفاده از فرمول کوکران در مجموع، 374 نفر بود. به­منظور مقایسه دو نظام بهره­برداری حجم نمونه در هر دو نظام بهره­برداری به­طور مساوی 187 نفر تعیین شد. ابزار اصلی تحقیق پرسشنامه محقق­ساخته بود، که داده­های آن توسط نرم­افزار SPSSv22 و تکنیک TOPSIS مورد تجزیه­و­تحلیل قرار گرفت. نتایج تحقیق نشان داد، در نظام­های بهره­برداری خانوادگی، مؤلفه­های موجودیت و اثربخش­ و در تعاونی­های تولید کشاورزی، مؤلفه­های هم­زیستی و قابلیت سازگاری دارای بیشترین وزن بودند. نتایج ارزیابی با مدل موریس و TOPSISنیز گویای آن است که هیچ­کدام از مؤلفه­های پایداری اجتماعی در سطح پایدار نمی­باشند. نتایج نمودار عنکبوتی، گویای فاصله بین مؤلفه­ها در دو نظام است. از نظر وزن و میزان وجود، نتایج تحلیل مسیر گویای آن است که متغیرهایی چون میزان سواد، میزان زمین، بعد خانواده، میزان درآمد، میزان استفاد از رسانه­های انبوهی 50 درصد از تغییرات پایدار اجتماعی را در بین این دو نظام تبیین می­کند و بیش­ترین اثر را میزان درآمد دارد.

یکی از مشکلات به جا مانده از اصلاحات ارضی سال 1342 مساله خرد و پراکندگی اراضی کشاورزی کشور می باشد طی سه دهه گذشته اقداماتی جهت رفع این تنگنا به عمل آمده که تشکیل شرکت های سهامی زراعی، تعاونی های تولید روستایی و مشاع های کشاورزی از آن جمله اند. از ابتدای دهه 70 تعاونی های تولید روستایی مجددا مورد توجه واقع شده، در سال های اخیر این شرکت ها به عنوان محور توسعه بخش کشاورزی عنوان شده و وزارت کشاورزی اعلام نموده است که برنامه های توسعه بخش کشاورزی در قالب تشکل ها به مورد اجرا گذاشته خواهد شد. در این مطالعه بهره وری عوامل تولید در تعاونی های تولید روستایی استان همدان مورد مطالعه واقع شده و نتایج به دست آمده با عملکرد کشاورزان خرده پا در روستاهای مشابه مقایسه گردیده است. اطلاعات مورد نیاز با تنظیم پرسشنامه و پرسشگری در سال 1376 جمع آوری گردید. در این مطالعه پس از بررسی سوابق و مطالعات کتابخانه ای، جهت برآورد روابط کمی متغیرها از الگوهای ریاضی و همچنین نرم افزارهای QPRO, SPSS, TSP استفاده شده است. این مطالعه نشان می دهد که در اثر به کارگیری ماشین بذر کار و توسعه میکانیزاسیون در تعاونی ها به ویژه تسطیح اراضی و گسترش کشت ردیفی و همچنین ارایه خدمات آموزشی- ترویجی مستمر توسط کارشناسان شرکت های تعاونی بهره وری عوامل تولید در شرکت ها نسبت به روستاهای شاهد افزایش یافته است.

در مقدمه تاریخچه ای از وضعیت فعلی انواع نظام های بهره برداری از زمین در حوزه آبریز کرخه و دیدگاه های مربوطه پیرامون نظام های بهره برداری آمده است. سپس به لحاظ نظری رابطه سرمایه اجتماعی با توسعه یافتگی بررسی شده است. این پژوهش با روش پیمایش بر روی 49 روستا و 375 خانوار در حوزه آبریز کرخه صورت گرفته و در آن انواع نظام های بهربرداری از زمین بررسی شده است. در این مطالعه، سرمایه اجتماعی در بین انواع نظام های بهره برداری بررسی شده است و با هدف مقایسه تطبیقی بین دو شیوه فردی و جمعی از نظام های بهره برداری، یعنی بهره برداری های دهقانی و تعاونی با سایر انواع نظام های بهره برداری، به مطالعه وضعیت مشارکت، هنجار های همیاری و نوگرایی در دو نوع نظام دهقانی و تعاونی، پرداخته شده است. نتیجه بررسی نشان می دهد که، مشارکت، هنجار همیاری و تمایل به کار گروهی، نوگرایی و بهره وری در بهره برداران تعاونی، به شکل معناداری بالاتر از بهره برداران در واحد های خرد و دهقانی است.